TRANG THÔNG TIN ĐIỆN TỬ
BAN QUẢN LÝ DI TÍCH
TỈNH NGHỆ AN

Nam Đàn- là mảnh đất nổi tiếng địa linh nhân kiệt, giàu truyền thống văn hóa. Đất này đã từng sản sinh ra những vị đế vương, những võ tướng và thi nhân. Đó là những bậc anh hùng hào kiệt vĩ đại, có vai trò rất to lớn trong tiến trình lịch sử dưng nước và giữ nước của dân tộc ta. Những vĩ nhân kiệt xuất ấy là Mai Thúc Loan, Hồ Chí Minh và trong đó có cả nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu. Phan Bội Châu là Lãnh tụ phong trào yêu nước của dân tộc Việt Nam trong 25 năm đầu thế kỷ XX.
Có thể nói lịch sử chính trị nước Việt Nam trong thời gian này gắn liền với tên tuổi của Phan Bội Châu. Cụ là lãnh tụ của hội Duy Tân hội, Việt Nam Quang Phục hội, đặc biệt là với phong trào Đông Du nức tiếng một thời.
Cụ Phan Bội Châu sinh ra trên mảnh đất Nam Đàn, là chiếc nôi của các làn điệu hát ví, hát dặm mộc mạc mà chứa chan tình người. Đó chính là dòng sữa thơm ngọt của quê hương nuôi dưỡng và phát triển nhân cách của nhà chí sĩ. Đồng thời ngay từ khi mới lọt lòng, cụ Phan Bội Châu đã được tắm trong bầu văn học dân gian qua những lời ru ngọt ngào của mẹ cộng với tố chất thông minh sẵn có mà người xưa gọi là thần đồng và sớm có ý thức dân tộc. Tất cả những điều đó đã hình thành nên cốt cách của nhà văn hóa Phan Bội Châu.
Lúc sinh thời ở độ tuổi thanh niên Phan Bội Châu rất say mê hát phường vải. Trong những đêm trăng thanh gió mát, lúc nhàn rỗi, Phan lại cùng các bạn đi đến các phường vải trong vùng để hát. Vừa hát hay vừa đặt câu hát tài lại vừa đưa tinh thần dân tộc vào một cách khéo léo tài tình để khêu gợi lòng yêu nước trong nhân dân. Phan Bội Châu xứng đáng về mọi phương diên, là một nghệ nhân dân gian ưu tú trong đám sĩ phu đi hát phường vải. Phường nào có cụ Phan đến là rộn rã, nổi tiếng hẳn lên. Hiện nay nhân dân Nghệ Tĩnh còn lưu truyền khá nhiều bài hát và giai thoại mang nội dung yêu nước và sự thông minh uyên bác của Phan Văn San.

Chẳng hạn lần nọ cụ Phan đến hát tại phường vải Kim Liên, các o phường vải hỏi:
Nhất vui thơ túi rượu bầu
Biết ai khanh tướng công hầu là ai
Cụ Phan bèn đáp:
Mặc ai khanh tướng công hầu
Dưới thành luống những muốn câu cá kình .
Vốn sinh ra khi đất nước đã rơi vào tay giặc Pháp, hàng ngày chứng kiến nỗi cùng cực của nhân dân dưới cảnh một cổ hai tròng Phan Văn San luôn nung nấu một khát vọng giải phóng dân tộc để làm cho "Tổ Quốc chúng ta có ngày tái tạo, cho nòi giống chúng ta muôn thưở yên vui" chứ không nghĩ đến chuyện công danh để vinh thân phì gia như một số nhà nho khác. Hay khi bạn nữ hát rằng;
Sắp nhau một gánh nặng nề
Giang sơn bịn rịn tình quê nghẹn ngào.
Đối với con người luôn đặt vận mệnh nước nhà lên trên hết ấy thì tình cảm riêng tư trong lúc này cụ Phan không thể nghĩ đến, cụ Phan đáp:
Đêm xuân gặp gỡ giữa đường
Non sông một đội cương thường hai vai.
Quả là một chàng trai có chí lớn, có trách nhiệm đối với vận mệnh dân tộc. Và chính trong các cuộc hát phường vải như thế,cụ Phan đã góp phần tác động, thức tỉnh và kêu gọi nhân dân phải có ý thức trách nhiệm đối với đất nước. Vì thế sau này đã có bao người trở thành bạn đồng tâm, đồng chí cùng cụ gánh vác việc giang sơn trong đó có cả đám quần thoa cũng nhiệt tình hưởng ứng lời kêu gọi của cụ Phan:
Ầm ầm nghe tiếng ông San
Rủ nhau cất gánh lên ngàn tìm hoa.
Tức thì nhân đây Ông San cũng niềm nở mời chị em tham gia việc nước:
Chị em cất gánh sơn hà
Làm cho rõ mặt đàn bà nước Nam.
Người ta thường nghĩ hát ví phường vải là một sinh hoạt văn hóa để giải trí, làm vơi bớt nỗi nhọc nhằn của người lao động trên những cánh đồng quê, trong những đêm trăng thanh gió mát nhưng với Phan Bội Châu tham gia hát phường vải không những là để tham gia sinh hoạt văn hóa dân gian mà mượn hình thức này để bày tỏ tâm sự, kêu gọi mọi người cùng thể hiện ý thức trách nhiệm đối với đất nước. Quả là cụ Phan đã thổi một luồng sinh khí mới vào hát phường vải, đánh một cái mốc lớn là đưa nội dung yêu nước vào hát phường vải. Dùng phương vải làm phương tiện để tuyên truyền , động viên lòng yêu nước trong nhân dân. Và suốt cuộc đời cụ đã cống hiến hết mình cho sự nghiệp cao cả ấy.
Bên cạnh đó trong mỗi câu hát phường vải của cụ ta còn nhận thấy tài ứng dối nhanh nhạy, thông minh và uyên bác.
Một lần nọ có ông Cửu Thiện bên Hà Tĩnh sang Nam Đàn chơi hát phường vải, vừa vào, phường hát hát câu hỏi chào tên tuổi quê quán, ông ta liền cao giọng trả lời
Đào Nguyên một giải thanh thanh
Tiền Triều đã định, liên thành còn in.
Cả phường vải ngơ ngác không hiểu ông ta nói gì, đang thế bí ấy thì cụ Phan xuất hiện và giải đáp được ngay:
Hương Sơn là chốn quê nhà
Phải rằng danh Bích có là đúng chăng?
Câu đối lại của cụ Phan khiến Cửu Thiện phải bái phục.Bởi ông ta đã dụng ý đặt một cách uyên bác, dùng điển cố sâu xa, lấy tài liệu ở địa phương mình thế mà đầu xứ San vẫn luận ra. Đào Nguyên là 1 tên gọi khác của sông Ngàn Phố thuộc huyện Hương Sơn Hà Tĩnh, Tiền Triều cũng là tên chỉ làng Tuần lễ. Không có vốn hiểu biết sâu rộng thì không thể trả lời được. Lại còn chữ liên thành, Cửu Thiện đã mượn trong sách cổ “liên thành vi bích”(ngọc bích là ngọc liên thành). Mà Bích là tên trong sổ bộ của Cửu Thiện. Đầu xứ San đã chỉ rõ họ tên quê quán của Cửu Thiện. Câu đối lại củacụ khiến cả phường vải ai cũng trầm trồ khen ngợi.. Thật là một con người có tài ứng đối mẫn tiệp. Như vậy chúng ta đừng có nghĩ rằng dân ca ví dặm là sản phẩm mộc mạc, giản dị của những người lao động chân lấm tay bùn một thời mà nó còn là sự kết tinh tinh hoa trí tuệ của dân gian trong đó có trí tuệ của những nhà nho. Và đến Với hát phường vải không chỉ là để giải trí mà đến với phường vải là để khám phá đời sống tinh thần phong phú của người dân, hiểu được những tâm sự, ước mơ, khát vọng của họ..
Và đối với cụ Phan Bội Châu yêu nước không chỉ là đi tìm đường giải phóng dân tộc, mà Cụ còn góp phần gìn giữ nuôi dưỡng và phát triển những giá trị di sản văn hóa dân gian của dân tộc. Hiểu được cụ như thế chúng ta càng biết ơn, trân trọng, và ngưỡng mộ cụ hơn. Và ở Nam Đàn, bà con đã đồng nhất giữa hát phường vải và Phan Bội Châu, hay nói một cách khác hễ nói đến hát phường vải là nói đến Phan Bội Châu. Nghệ An chúng ta tự hào dân ca ví dặm vừa được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại đó không chỉ là niềm tự hào của chúng ta mà còn đặt ra trách nhiệm phải biết bảo vệ gìn giữ, phát huy có hiệu quả di sản ấy./.

Nguyễn Thị Lệ Thu